ԳՆԱՐԲՈՒԿ - ԴԵՂԱԲՈՒՅՍԵՐԻ ԱՇԽԱՐՀ

Գնարբուկը (Primula elatior, Prímula véris), որը հաճախ հայտնի է նաև որպես “գարնանածաղիկ” կամ “ջանգյուլում”, պատկանում է Primulaceae ընտանիքին։ Գնարբուկի ամենատարածված երկու տեսակներն էլ Հայաստանում տարածված են․ նրանց միջև առկա տարբերությունը չնչին է։ Այն լայնորեն օգտագործվում է ժողովրդական բժշկության մեջ իր բուժիչ հատկությունների շնորհիվ։

Բուսաբանական նկարագրություն:

Ճյուղավորումը: Գնարբուկը ունի ցածրաճ կառուցվածք՝ տարածված խիտ ցողունով:
Տերևները: Տերևները լայն են, օվալաձև, կանաչ գույնի և խիտ երակավոր:
Ծաղիկները: Ծաղիկները մանր են, դեղնավուն, հավաքված բարձր ծաղկաբույլերում, որոնք հաճախ հասնում են 10-15 սմ բարձրության։

Բուժական կիրառության շրջանակները։

Գնարբուկը իր բուժական հատկությունների շնորհիվ շատ տարածված բույս է։ Այն լայն կիրառություն է ունեցել հին ժամանակներից ի վեր։ Հիմնականում կիրառվում է բուժական թեյերի, թուրմերի տեսքով։ Այն բավականին հարուստ է հակաօքսիդանտներով։ Օգտակար են և ծաղիկները, և արմատները՝ ունեն գրեթե նույն կենսաբանական ազդեցությունը։ Գնարբուկի երկու տեսակներն էլ հարուստ են ֆլավոնոիդներով։ P. veris֊ի ծաղիկները ավելի շատ են պարունակում իզորհամնեթին-3-O-գլյուկոզիդ, աստրագալին, և (+)-կատեխին, իսկ P. elatior֊ը հարուստ է ռուտոզիդով և իզորհամնեթին-3-O-ռուտինոզիդով։

Ունեն լայն բուժական ազդեցության շրջանակ՝ խորխաբեր, հակաբորբոքային, միզամուղ, հակամիկրոբային, հակասնկային, հանգստացնող։ Գնարբուկի ծաղիկները և արմատները ավանդական բժշկության մեջ օգտագործվել է հազի, բրոնխիտի, շնչուղիների, ինչպես նաև նևրոզների, գլխացավերի և ռևմատիզմի համար։ Հնում կերել են գնարբուկի ծաղիկները և արմատները հում կամ եփած՝ վիտամինների և միկրոտարրերի պակասը լրացնելու համար։

Գնարբուկի ծաղիկների և արմատների հիմնական բաղադրատարրերն են սապոնինները, ֆենոլային միացությունները՝ ֆլավոնոիդները, ֆենոլային թթուները և ֆենոլային գլիկոզիդները։ Սապոնիններով է պայմանավորված բույսի խորխաբեր հատկությունները, իսկ ֆենոլային միացություններով՝ հակաօքսիդանտ, հակամիկրոբային և ցիտոստատիկ հատկությունները։

Կիրառության եղանակներ:

Թուրմ և թեյ: Գնարբուկի թուրմերը և թեյերը օգտագործվում են մարսողական համակարգի բուժման համար, ինչպես նաև թոքային խնդիրների, խոցերի և ստամոքսի ցավերի դեպքում։
Եթերային յուղ: Օգտագործվում է արոմաթերապիայում և կոսմետիկ միջոցներում՝ հակաբորբոքային և հակաբակտերիալ ազդեցության համար։
Սննդի հավելումներ: Օգտագործվում է որպես սննդի հավելում՝ օրգանիզմի ընդհանուր առողջության պահպանման համար։

Բուժիչ հատկություններ:

Հակաբորբոքային և հակաբակտերիալ ազդեցություն: Օգտագործվում է թոքաբորբի, գրիպի, հազի դեպքում որպես խորխաբեր։ Կիրառվում է բորնխիտների, շնչառական հիվանդությունների համար։
Մարսողական համակարգի բուժում: Օգնում է մարսողական խնդիրների դեպքում։
Հակաօքսիդանտ հատկություններ: Պաշտպանում է բջիջները օքսիդատիվ սթրեսից և ազատ ռադիկալներից։
Հակաալերգիկ ազդեցություն: Օգնում է նվազեցնել ալերգիաների ախտանիշները և մաշկի բորբոքումները։

Օգտագործման ձևեր և եղանակներ։

Շնչառական համակարգի համար ֊ 200-250 մլ եռման ջրին ավելացնել 1 ճ/գ չորացրած հումք, պահել թերմոսում 30ր․, ապա դատարկել բաժակի մեջ, թողնել որ գոլի։ Խմել գոլ վիճակով՝ օրական 3 անգամ 1 սուրճի բաժակ։

Նևրոզների, գլխացավերի, անհանգստության, անքնության համար ֊ 50 մլ եռման ջրում թրմել 1 թ/գ հումքը 45ր․, սառելուց հետո խմել քնելուց 30ր․ առաջ։ Խմել 1 շաբաթ։

Քիմիական կազմը և ակտիվ բաղադրատարրերը

HPLC-DAD (n = 6) վերլուծության արդյունքները

Բաղադրատարրեր	Purity (%)	Precision intraday (CV, %)	Calibration equation	Linearity (r²)	Linear range (mg/mL)	LOD (µg/L)	LOQ (µg/L)
/+/-Catechin	98,3	0.80	y = 8216.4x − 6069.3	0.9995	0.492–49.150	11.07	36.10
Luteolin 8-C-glucoside (orientin)	99,4	1.12	y = 2407.3x − 2358.1	0.9998	0.497–49.700	36.84	122.83
Quercetin 3-O-rutinoside (rutoside)	91,4	1.61	y = 1434.0x − 5093.0	0.9999	0.907–90.669	74.60	248.80
Quercetin 3-O-galactoside (hyperoside)	95,0	1.48	y = 3435.5x − 6882.2	0.9999	0.384–38.400	35.16	117.20
Isorhamnetin-3-O-rutinoside	95,1	1.09	y = 2096.1x − 904.8	0.9998	0.380–38.000	29.31	97.69
Isorhamnetin-3-O-glucoside	95,3	1.02	y = 1940.0x − 897.4	0.9998	0.380–38.000	33.90	113.00
Kaempferol 3-O-glucoside (astragalin)	99,4	1.68	y = 2104.5x − 2426.3	0.9999	0.410–81.906	33.00	109.90
3-O-Caffeoylquinic acid (chlorogenic acid)	98,64	1.24	y = 6517.4x − 12016.6	0.9997	0.395–39.456	20.97	69.90
Primverin	95,0	1.18	y = 12488.0x − 3594.7	0.9999	0.407–40.660	7.95	26.52
Primulaverin	95,2	0.96	y = 2785.4x − 5313.2	0.9999	0.395–39.520	38.39	127.96

Ֆենոլային միացությունները P. veris և P. elatior ծաղիկներում պարունակվող (mg/100 g DW)

Ֆենոլային միացություններ	P. veris			P. elatior
Ֆենոլային միացություններ	Mean	±sd	CV (%)	Mean	±sd	CV (%)
(+)-Catechin	312.11	±90.91^∗∗	29.13	171.75	±57.26	33.34
Orientin	204.23	±78.03 ns	38.21	149.13	±57.16	38.33
Rutoside	630.83	±199.15	31.57	1025.96	±237.21^∗∗	23.12
Hyperoside	nd			265.30	±122.80	46.29
Isorhamnetin-3-O-rutinoside	740.24	±337.09	45.54	1142.75	±401.76^∗∗	35.16
Isorhamnetin-3-O-glucoside	448.45	±143.39^∗∗	31.97	124.73	±54.02	43.31
Astragalin	185.07	±38.79^∗∗	20.96	117.27	±34.81	29.68
Chlorogenic acid	72.84	±22.81 ns	31.31	55.38	±21.04	37.99

Հիպերոզիդի առկայությունը խոսում է գնարբուկի հակաբորբոքային և հակաօքսիդային ազդեցությունների մասին։ Որոշ գիտնականներ պնդում են, որ այն ունի հակավիրուսային, միզամուղ և արյան ճնշումն իջեցնող ազդեցություններ։ Ըստ Թենգի դեղաբույսում արկա իզորհամնեթին ագլիկոնը ունի ցիտոտոքսիկ ազդեցություն մարդու հեպատոցելյուլար կարցինոմայի բջջիջների նկատմամբ։

P. veris և P. elatior արմատներում հայտնաբերված ֆենոլային միացույթուններ (mg/100 g DW).

ֆենոլային միացույթուններ	Mean	±sd	CV (%)	Mean	±sd	CV (%)
ֆենոլային միացույթուններ	P. veris			P. elatior
Primverin	1183.32	±212.52^∗∗	17.96	110.31	±26.03	23.60
Primulaverin	536.16	±168.32^∗∗	31.39	74.40	±33.35	44.83

Գնարբուկի քիմիական բաղադրությունը վերցված է՝ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5557003/#sec-a.p.btitle